Sejmy nadzwyczajne

Zwoływanie sejmów nadzwyczajnych (extraordynaryjnych) w Rzeczypospolitej przewidziane zostało w Artykułach henrykowskich z 1573-1576 r. W razie nagłej potrzeby upoważniano króla do zwołania sejmu normalnego nadzwyczajnego. Sejm ten zwoływany był poza zwykłą zasadą obowiązkowego zwoływania sejmów zwyczajnych (ordynaryjnych), mających się odbyć najdalej co dwa lata. Sejm nadzwyczajny nie był jednak każdym sejmem różniącym się od sejmów zwyczajnych, jak sejmy konfederackie, konwokacyjne, elekcyjne, z limity, pacyfikacyjne, które były sejmami o szczególnym charakterze, mającymi własne zadania i cele. W przeciwieństwie do sejmów zwyczajnych, których zwoływanie było terminowym obowiązkiem monarszym, mającymi swój tryb zwoływania, sejmy nadzwyczajne mogły być zwoływane w trybie przyśpieszonym, w dowolnym czasie, pod warunkiem istnienia nagłej potrzeby, przy czym do monarchy, do jego oceny sytuacji zależało, czy taką potrzebę dostrzegał. Zwoływanie sejmów nadzwyczajnych przewidywało skrócony czas na odbycie sejmików przedsejmowych do czterech, a nawet dwóch tygodni od oblaty uniwersału królewskiego. Czas obrad sejmów nadzwyczajnych skrócony został do dwóch tygodni (wyjątkowo do trzech). Jego przedłużenie wymagało jednomyślnej decyzji wszystkich posłów, biorących udział w obradach. Już w uniwersałach królewskich, zapowiadających zwołanie sejmu nadzwyczajnego, zmierzano do wyeliminowania z obrad czynności, które mogłyby opóźniać szybkie obradowanie sejmu (np. czytanie paktów konwenta, upominania się o wakanse, wota senatorskie, ceremonie witania się i żegnania). Sejmy nadzwyczajne miały ponadto obradować jedynie nad kwestiami, których rozpatrzenie przewidywały uniwersały, legacje i kanclerskie propozycje od tronu. Najczęściej były to sprawy związane z zagrożeniem państwa i koniecznością zabezpieczenia środków finansowych na obronę. Tematykę obrad sejmów nadzwyczajnych określały również konstytucje sejmowe upoważniające króla do zwołania sejmu nadzwyczajnego. Na sejmach nadzwyczajnych obowiązywała zasada jednomyślności oraz stosowane było liberum veto, jak też rozszerzano obrady o sprawy, które nie były przewidziane legacjami królewskimi. W okresie istnienia Rzeczypospolitej zwołano 22 sejmy nadzwyczajne, z których jedynie 8 zakończyło się przyjęciem konstytucji. 11 sejmów nadzwyczajnych zostało zerwanych. Jeden w 1693 r. nie odbył się wskutek choroby króla Jana III, zaś sejm z 1733 r. został przerwany z powodu śmierci króla Augusta II.

Zobacz: E. Opaliński, Sejm srebrnego wieku 1587-1652. Między głosowaniem większościowym a liberum veto, Warszawa 2001; W. Czapliński, Sejm w latach 1587-1696, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s. 217-299; H. Olszewski, Sejm Rzeczypospolitej epoki oligarchii (1652-1763). Prawo-praktyka-teoria-programy, Poznań 1966; J. Michalski, Sejm w czasach saskich, w: Historia sejmu polskiego, t. 1, Warszawa 1984, red. J. Michalski, s. 300-349; P. Paradowski, W obliczu „nagłych potrzeb” Rzeczypospolitej. Sejmy ekstraordynaryjne za panowania Władysława IV Wazy, Toruń 2005; I. Malec-Lewandowska, Sejm walny koronny Rzeczypospolitej i jego dorobek ustawodawczy. 1587-1632, Kraków 2009.