Sejm konwokacyjny

Sejm konwokacyjny (z łac. con "współ" i vocatio "wzywanie") był w Rzeczypospolitej pierwszym sejmem odbywającym się w momencie nastania bezkrólewia. Poprzedzały go sejmiki przedsejmowe zwołane przez prymasa, pełniącego w sytuacji bezkrólewia funkcję interreksa, czyli głowy państwa. W tym znaczeniu sejm konwokacyjny, zwoływany również przez prymasa, był pierwszą fazą elekcji nowego władcy. Sejm konwokacyjny, jako pierwszy sejm bezkrólewia, był krótki, 4-tygodniowy, wzorowany na zwykłych. Pierwszym, a zarazem podstawowym zadaniem sejmu konwokacyjnego było organizowanie stanu bezkrólewia w celu przetrwania państwa, polegającym na organizowaniu systemu sądownictwa (zatwierdzenie sądów kapturowych), siły zbrojnej na czas bezkrólewia, ustanawiania jej dowództwa, zarządu wewnętrznego, obciążania podatkami, jak też stanowieniu prawa mającego obowiązywać w okresie bezkrólewia, ale często dotyczącego rozwiązań, które na stałe miały następnie wejść do porządku prawnego Rzeczypospolitej. Ponadto w ramach funkcji organizatorskiej sejm konwokacyjny decydował o terminach zwołania sejmików, czasie i miejscu sejmu elekcyjnego oraz procedurze elekcji, a także sposobach i środkach, które na czas bezkrólewia zabezpieczałyby kraj od ingerencji obcej oraz pozwoliłyby zapewnić pokój domowy. Zabezpieczać miała te rozwiązania kończąca dzieło sejmu konfederacja generalna. Drugą istotną funkcją sejmu w bezkrólewiu było reprezentowanie Rzeczypospolitej na zewnątrz, zaś trzecią, która ujawniła się już w pierwszym bezkrólewiu (1572-1574) i pozostała w zakresie jego zadań, nabierając niekiedy coraz większego znaczenia, było podejmowanie prób poprawy ustroju Rzeczypospolitej, wysunięcia roszczeń do poprawy błędów z czasów rządów poprzednika, co było źródłem exorbitancji i gravaminów.

Istnienie i zasady funkcjonowania sejmu konwokacyjnego w bezkrólewiu oparte były na przyjęciu jeszcze w trakcie dwóch pierwszych bezkrólewi w latach 1572-1574 i 1574-1576 określonych fikcji prawnych. Związane były one z okolicznościami działania sejmu, jakimi były warunki stanu wyjątkowego, powstałego i wyznaczonego faktem opróżnienia tronu przez władcę. Pierwszą fikcją była zasada przyjmowania istnienia oraz funkcjonowania trzeciego stanu, którą to rolę wypełniał prymas jako interrex, niemający pełni władzy królewskiej, zastępujący wraz z senatem króla w wykonywaniu obowiązków, związanych z bieżącą polityką państwa, zwołujący sejmiki przedkonwokacyjne i sejm konwokacyjny, reprezentujący państwo na zewnątrz i kierujący administracją. Drugą fikcją było zachowanie dwuizbowej struktury sejmu, co w zasadzie potwierdzać miało jego zwykły sposób funkcjonowania, przy czym obie izby obradowały przeważnie razem. Sejm konwokacyjny, działający jako konfederacja, miał możliwość uchwalania konstytucji większością głosów. Dzięki temu nie można było go zerwać. Trzecią fikcją było oparcie trybu działania sejmu – z pewnymi jednak różnicami – na tych samych, co w zwykłych sejmach rozwiązaniach. Pomijano jednak pewne czynności wykonywane przez króla, przyjmując je nie tyle jako zbędne, ale tak, jakby były wykonane. Sejm konwokacyjny spełniał w okresie bezkrólewia rolę instytucji władzy najwyższej.

Po raz pierwszy sejm konwokacyjny zwołano podczas pierwszego bezkrólewia w dn. 6-29 stycznia 1573 r., ostatni zaś miał on miejsce w roku 1764 przed obiorem na króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Sejmy konwokacyjne odbywały się w Warszawie. Konwokacje z lat 1573, 1574, 1575 obradujące jako konfederacje stworzyły precedensy na przyszłości, które powtórzono w bezkrólewiach w latach 1587, 1632, 1648, 1668.

Zobacz: W. Konopczyński, Konwokacje, w: Studia historyczne  ku czci S. Kutrzeby, I, Kraków 1938, s. 247-268; J. Dzięgielewski,  Sejmy elekcyjne. Elektorzy. Elekcje 1573-1674, Pułtusk 2003; E. Dubas-Urwanowicz, Koronne zjazdy szlacheckie w dwóch pierwszych bezkrólewiach po śmierci Zygmunta Augusta, Białystok 1998; Olszewski H., Sejm Rzeczypospolitej epoki oligarchii 1652 - 1763. Prawo, praktyka, teoria, programy, Poznań 1966; D. Makiłła, Sejmy w bezkrólewiu. Instytucja władzy najwyższej Rzeczypospolitej, w: Między Barokiem a Oświeceniem. Parlamentaryzm, Praca zbiorowa pod red. Barbary Krysztopy-Czupryńskiej i Jerzego Kiełbika, Olsztyn 2016, s. 17-27.