Sejm elekcyjny

Sejm elekcyjny był drugim sejmem odbywającym się w okresie bezkrólewia. Zwoływany był pierwotnie w celu dokonania wyboru władcy, co stanowiło jego pierwsze, główne zadanie. Podstawą jego rozwoju było przyjęcie w Polsce systemu elekcyjności tronu, co nastąpiło w XV w. Prawo elekcji władcy zagwarantował przywilejami z lat 1425-1433 król Władysław Jagiełło, starając się zabezpieczyć tron swoim synom, Władysławowi (ur. 1424) i Kazimierzowi (ur. 1427). Po śmierci króla Władysława w 1434 r. zebrał się sejm walny, w który zjechali się dostojnicy, wchodzący w skład rady królestwa, posłowe poszczególnych ziem, należących do Królestwa, jak również w dużej liczbie szlachta oraz przedstawiciele miast. Dokonano na nim wyboru małoletniego króla Władysława, potwierdzając zobowiązania poczynione ojcu, wprowadzając tym samym elekcję do praktyki politycznej. Powtórzona została ona w latach 1445-1446, kiedy sejm elekcyjny zbierał się na podobnych zasadach, jak w 1434 r. czterokrotnie, przy czym trzy razy w Piotrkowie, w związku koniecznością wyboru władcy po śmierci króla Władysława III w bitwie pod Warną (1444). Na sejmach tych dokonano elekcji króla Kazimierza, brata poległego Władysława, wówczas wielkiego księcia litewskiego, który jednak zwlekał z wyrażeniem zgody na objęcie tronu (z tego powodu w 1446 r. dokonano wyboru jeszcze księcia mazowieckiego Bolesława, który jednak ostatecznie wycofał się, po przyjęciu wyboru przez Kazimierza 17 września 1446 r. ). W 1492 r. zwołano sejm elekcyjny po śmierci króla Kazimierza Jagiellończyka. Wyboru króla Jana Olbrachta (27 sierpnia 1492 r.) dokonano przy niewątpliwym silnym nacisku szlachty, która przybyła na sejm elekcyjny. Następne sejmy elekcyjne odbyły się w 1501 r., kiedy królem wybrano syna Kazimierza Jagiellończyka i brata zmarłego Jana Olbrachta, Aleksandra (3 października 1501 r.), wielkiego księcia litewskiego oraz w 1506 r. wybrano brata poprzednich władców, będącego już wielkim księciem litewskim, Zygmunta (7 grudnia 1506 r.). We wszystkich tych przypadkach wyboru dokonywała rada królestwa, a następnie senat, na zamkniętych posiedzeniach, który po uzyskaniu jednomyślności w głosowaniu, marszałek wielki koronny ogłaszał wybór zgromadzonej szlachcie, która przez aklamację okrzykiem potwierdzała jego dokonanie. Od 1501 r. obowiązywały przy wyborze króla normy zwyczajowe, spisane na podstawie praktyki elekcji z 1492 r., nazwane Modus eligendi regis. Istotny był w tych sejmach udział szlachty viritim, która przybywała na sejmy osobiście, wywierając swoją obecnością wpływ na podejmowany wybór. Senat kilkakrotnie zapytywał zgromadzoną szlachtę o opinię co do osoby kandydata. Przedstawiciele szlachty poszczególnych ziem, reprezentujący ogół szlachty, składali podpisy pod aktem elekcji, nadając jej ważność.

Od przyjętych reguł przeprowadzenia na sejmie walnym wyboru króla odstąpiono w 1529 r., kiedy z inicjatywy dworu w październiku 1529 r. na sejmie w Piotrkowie doprowadzono do wyboru króla Zygmunta Augusta na następcę Zygmunta I, wybierając go na drugiego króla, którego koronowano 18 grudnia 1529 r. Z powodu zaburzeń, które nastąpiły wskutek wymuszonej na poprzednim sejmie elekcji małoletniego syna królewskiego, król Zygmunt wydał dwie ustawy w 1530 i 1538 r., potwierdzając w nich elekcję jako instytucje prawnoustrojową. W wydanych ustawach król określił również zasady, na których miała być ona być przeprowadzona, zwłaszcza w zakresie przyznania szlachcie prawa udziału w elekcji. W ustawach podkreślono prawo do udziału w elekcji wszystkim uprawnionym, czyli tej części szlachty, która z tytułu posiadanej nieruchomości wypełniała obowiązki wojskowe oraz mogła zjawić się na polu elekcyjnym (unusquisque qui vellet).

W związku jednak z bezpotomną śmiercią króla Zygmunta Augusta (7 lipca 1572 r.) i powstaniem kolejnego bezkrólewia, trwającego, z przerwą na krótkie panowanie króla Henryka, do 1576 r. powstała konieczność przeprowadzenia wyboru jego następcy. Sytuacja ta uruchomiła proces organizowania okresu bezkrólewia, podczas którego wytworzono nowe formy sejmu: poza sejmem konwokacyjnym, mającym podjąć decyzje dotyczące organizacji bezkrólewia, jak też przebiegu elekcji, powstał również właściwy dla tego okresu sejm elekcyjny. Warunki ówczesne powodowały, że w swojej roli, funkcji i celu odbiegał on swoją organizacją od sejmów, dokonujących wyborów władcy w czasach jagiellońskich. W systemie instytucji okresu bezkrólewia sejm elekcyjny nabrał szczególnego znaczenia, w którym wybór władcy, pierwotnie stanowiący główne zadanie sejmu elekcyjnego, zdeterminował jego organizację. Sejm elekcyjny, nazywany z czasem „ojcem wszystkich sejmów”, uznany został jednocześnie za najbardziej kompetentny do naprawy wszystkich urazów i egzorbitancji. Posiadał on bowiem możliwość zajęcia się każdą sprawą, ze względu na udział ogółu uprawnionych viritim, jak również z powodu możności stanowienia za zgodą zgromadzonych norm obowiązujących bezwzględnie w okresie bezkrólewi, ale także i bez ograniczeń czasowych.

Przyjmowano, że sejm elekcyjny, pomimo przyjętych fikcji umożliwiających mu działanie, miał moc stanowienia prawa obowiązującego monarchę, wymagającego sankcji królewskiej, którą należy uzyskać po ich przyjęciu i potwierdzeniu przez króla, najpóźniej podczas sejmu koronacyjnego. Ważność prawa stanowionego przez ten sejm zależała więc od jego akceptacji ze strony władcy. Ponadto funkcją sejmu elekcyjnego w bezkrólewiu było reprezentowanie Rzeczypospolitej na zewnątrz.. Sprowadzało się to do przyjmowania obcych poselstw, wysyłania misji, a przede wszystkim zawierania umowy z elektem w sprawie warunków, uzgadnianych z jego posłami, które miał zaprzysiąc i wypełnić elekt, aby doszło do koronacji i objęcia rządów. Funkcję tę sejm wypełniał w pełni jako reprezentacja Rzeczypospolitej. Kolejną funkcją sejmu, która ujawniła się już w pierwszym bezkrólewiu (1572-1574) i pozostała w zakresie jego zadań, nabierając niekiedy coraz większego znaczenia, była kwestia podejmowania prób poprawy ustroju Rzeczypospolitej, albowiem bezkrólewia łączono z okazją do wysunięcia spraw, które należałoby poprawić, zwłaszcza do wysunięcia roszczeń do poprawy błędów z czasów rządów poprzednika, będących źródłem exorbitancji i gravaminów, co czyniło z nich przesłanki przeprowadzenia pewnych reform w ustroju Rzeczypospolitej. Na względzie miano również zabezpieczenie praw w postaci podejmowania uchwał i praw mających wiązać elekta, stanowiących ustalenie programów na czas przyszłego panowania, co znajdowało swoje pełne odzwierciedlenie w paktach konwenta i innych uchwałach mających obowiązywać elekta. Działania te podkreślały moc Sejmu jako organu w bezkrólewiu najwyższego, zdolnego do stanowienia prawa obowiązującego, w tym również rozpatrywania każdej kwestii dotyczącej zasad ustrojowych, wolności szlacheckich, czy stosunków państwo-wyznania oraz wyrażania deklaracji politycznych, a nawet dokonywania korekt ustrojowych, jak w 1632 r. Zasadniczą funkcją, ale jednocześnie ważnym zadaniem sejmu w bezkrólewiu, było przeprowadzenie wyboru władcy. Przygotowanie wyboru, właściwe dla sejmu konwokacyjnego, odpowiedzialnego za ustalenia dotyczące szczegółów organizacji elekcji, znajdowało następnie swoje odzwierciedlenie w akcie wyboru dokonywanym podczas sejmu elekcyjnego. Należy przy tym rozróżniać działania sejmu elekcyjnego od samego aktu elekcji, stanowiącego działanie prawnie wyodrębnione, kończące się jako czynność wyborem władcy, co było jednym z elementów działalności sejmu jako organu władzy najwyższej Rzeczypospolitej. Elekcja, chociaż będąca czynnością odrębną, nie była wyłącznie wyborem osoby, ale była decyzją mająca charakter aktu państwowego. Pomimo tych przygotowań nierzadko dochodziło do podwójnych wyborów, kiedy elekcja spotykała się z kontrelekcją, w wyniku której dochodziło do wyboru kolejnego kandydata (1575, 1587, 1696, 1733). W latach 1573-1764 przeprowadzono 11 sejmów elekcyjnych: 1573, 1575, 1587, 1632, 1648, 1669, 1674, 1696, 1704, 1733, 1764, na których wybrano 11 władców, następnie koronowanych. Miejscem sejmów elekcyjnych do 1573 r. był najczęściej Piotrków, a po 1573 r. Warszawa.

Zobacz: O. Balzer, Królestwo Polskie 1295 – 1370, t. 1-3, Lwów 1919-1920; Adamus J., Geneza elekcyjności tronu polskiego, Sprawozdania Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, Wydz. II, R. XXX/II, Warszawa 1937; W. Semkowicz, Stanowisko publiczno-prawne Władysława Jagiełły w Polsce, Przegląd prawa i administracji, 1899; A. Prochaska, Geneza i rozwój parlamentaryzmu za pierwszych Jagiellonów, Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny, Ser. II, t. 13, Kraków 1899, s. 1-184; S. Roman, Konflikt prawno-polityczny 1425-1430 r. a przywilej brzeski, „Czasopismo Prawno-Historyczne”,  t. 14, 1962, z. 2, s. 63-92; A. Lewicki, Elekcja Kazimierza Jagiellończyka, Rozprawy Akademii Umiejętności, XX, 5;  K. Stadnicki, O tronie elekcyjnym domu Jagiellonów w Polsce, Kraków 1880; T. Silnicki, Prawo elekcyi królów w dobie jagiellońskiej, Lwów 1913;  F. Bostel, Elekcja Aleksandra Jagiellończyka (1501), „Przewodnik naukowy i literacki”, 1887, s. 295-306, 338-352, 435-444, 512-528 ; F. Papée, Aleksander Jagiellończyk, Kraków 1949, s. 44-51; L. Kolankowski, Elekcya Zygmunta I. Kilka uwag o elekcyi w Polsce za Jagiellonów, Przewodnik Naukowy i Literacki, rocznik XXXIV, Lwów 1906, s. 865-875; L. Finkel,  Elekcya Zygmunta I. Sprawy dynastyi Jagiellońskiej i unii polsko-litewskiej, Kraków 1910; O. Balzer, Modus eligendi regis z początku XVI wieku, w: Księga pamiątkowa ku uczczeniu 250-tej rocznicy założenia Uniwersytetu Lwowskiego  przez króla Jana Kazimierza r. 1661, t. 1, Lwów 1921, s. 3-21; W. Sobieski, Elekcja viritim, „Przewodnik naukowy i literacki”, R. 23, 1905, s. 539-560; J. Dzięgielewski,  Sejmy elekcyjne. Elektorzy. Elekcje 1573-1674, Pułtusk 2003; W. Uruszczak, Ustawy Zygmunta I z lat 1530 i 1538 w sprawie elekcji królewskiej, w: Prawo wczoraj i dziś. Studia dedykowane profesor Katarzynie Sójce-Zielińskiej, pod red. G. Bałtruszajtys, Warszawa 2000, s. 349-360;  P. Skwarczyński, Pierwsze trzy wolne elekcje viritim 1573-1578. [Zagadnienia wybrane], Teki Historyczne, t. 10, 1959, s. 119-154; S. Płaza, Próby reform ustrojowych w czasie pierwszego bezkrólewia [1572-1574], Kraków 1969; E. Dubas-Urwanowicz, Koronne zjazdy szlacheckie w dwóch pierwszych bezkrólewiach po śmierci Zygmunta Augusta, Białystok 1998; D. Makiłła, Artykuły henrykowskie (1573-1576). Geneza-Obowiązywanie-Stosowanie. Studium historyczno-prawne, Warszawa 2012; A. Pieńkowska, Zjazdy i sejmy z okresu bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego, Pułtusk 2010; W. Kaczorowski, Sejmy konwokacyjny i elekcyjny w okresie bezkrólewia 1632 r., Opole 1986; E. Opaliński,  Elekcje wazowskie w Polsce. Stosunek szlachty do instytucji okresu bezkrólewia, „Kwartalnik Historyczny”,  92, 1985, nr 3, s. 533-547.